Πολιτισμός
Εισαγωγή
Τα Αστερούσια Όρη προσφέρουν ένα πλούσιο πολιτισμικό απόθεμα με μεγάλο αριθμό παραδόσεων, ηθών και εθίμων στους επισκέπτες και τους κατοίκους τους.
Οι τρεις συνιστώσες από τις οποίες χαρακτηρίζονται είναι ο χώρος, ο χρόνος και η ανθρώπινη παρουσία, οι οποίες έχουν καταφέρει να διαμορφώσουν αυτήν την ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα πολιτισμική ταυτότητα των Αστερουσίων.
Η ιερότητα του χώρου, η συνεχής ανθρώπινη δραστηριοποίηση, το πλούσιο φυσικό περιβάλλον, η σχετική απομόνωση των κοινοτήτων σε συνδυασμό με το ανάγλυφο του ορεινού όγκου, συνέβαλαν στη δημιουργία ενός ξεχωριστού πολιτισμικού αποθέματος με μεγάλο αριθμό παραδόσεων, ηθών και εθίμων, πολλά εκ των οποίων έχουν αρχέγονες ρίζες ή αποτελούν επιβιώσεις της μινωικής και προχριστιανικής θρησκείας.
Θα μπορούσε κανείς να πει πως η οροσειρά των Αστερουσίων είναι μοναδική σε σχέση με άλλες ορεινές περιοχές της Κρήτης. Ο λόγος είναι η μακραίωνη και αδιάλειπτη ανθρώπινη παρουσία, η οποία επιβεβαιώνεται ήδη από τη Νεολιθική Περίοδο. Έτσι, για περισσότερα από 4.000 χρόνια, ο άνθρωπος συνδιαμορφώνει με τη φύση το ορεινό τοπίο του βουνού. Η διαρκής κατοίκηση και η αδιάκοπη χρήση των φυσικών πόρων των Αστερουσίων έχουν κληρονομήσει μέχρι και σήμερα διαδοχικές, παλίμψηστες περιοχές ιχνών και μια ποικιλία από υλικά αλλά και άυλα κατάλοιπα. Ως επί το πλείστον, πρόκειται για περιοχές που σήμερα είναι ακατοίκητες, ωστόσο στο παρελθόν έσφυζαν από ζωή.
Σημαντικοί αρχαιολογικοί χώροι όλων των ιστορικών περιόδων του νησιού, εντοπίζονται διάσπαρτοι σε ολόκληρο τον ορεινό όγκο των Αστερουσίων. Νεολιθικές θέσεις κατοίκησης, μινωικοί οικισμοί, ιερά κορυφής, λατρευτικά σπήλαια, ασκληπιεία, υποδομές και κυρίως νεκροταφεία με θολωτούς τάφους απαντώνται τόσο στο παράκτιο μέτωπο όσο και στην ορεινή και ημιορεινή ζώνη. Πάνω από ή κοντά στους αρχαίους λατρευτικούς χώρους βρίσκουμε σήμερα μια σειρά από λατρευτικούς χώρους της χριστιανικής θρησκείας που διατηρούν ζωντανή την «ιερή μνήμη» της οροσειράς. Ενώ, οικιστικά κατάλοιπα της Νεολιθικής, Μινωικής, Αρχαϊκής, Ρωμαϊκής, Βυζαντινής, Ενετικής, Οθωμανικής και Νεώτερης Περιόδου συνθέτουν μαζί με το φυσικό περιβάλλον του βουνού τη σημερινή γνώριμη φυσιογνωμία του τόπου. Μάταλα, Καλοί Λιμένες, Λέντας, Τρυπητή, Κόφινας, Άγιος Ιωάννης, Τρεις Εκκλησιές και Τσούτσουρος είναι μερικές μονάχα από τις αρχαιολογικές θέσεις που επιβεβαιώνουν την αδιάλειπτη ανθρώπινη παρουσία στα Αστερούσια Όρη.
Στα Ασκητάρια και τα Μοναστήρια της περιοχής γεννήθηκε και αποθεώθηκε το μοναστικό κίνημα στην Ελλάδα και τα Βαλκάνια. Η ύπαρξη σημαντικών θρησκευτικών κέντρων στην περιοχή – όπως είναι οι Άγιοι Ευτυχιανοί, η Μονή Οδηγητρίας, οι Απεζανές, ο Κουδουμάς, ο Άγιος Ιωάννης Καπετανιανών, το Λουσούδι, οι Τρεις Εκκλησιές, ο Άγιος Νικήτας, ο Άγιος Αντώνιος, η Παναγία Μαρτσαλιανή -έπαιξε καταλυτικό ρόλο όχι μόνο στην καθημερινότητα των κατοίκων αλλά και σε δύσκολες ιστορικές περιόδους. Στα μέρη αυτά διαφυλάχθηκαν, μέχρι και σήμερα, η γλώσσα, η θρησκευτική παράδοση, ο πολιτισμός, η λαϊκή γνώση, αλλά και η σοφία των Αστερουσίων.
Σημεία Ιστορικού ενδιαφέροντος
Για την ιστορία της περιοχής των Αστερουσίων, συνοπτικά, θα μπορούσε κανείς να πει πως τα Αστερούσια χαρακτηρίζονται από τρεις συνιστώσες: τον χρόνο, τον χώρο και τον άνθρωπο που τις συνδέει.
Στα Αστερούσια Όρη υπήρξαν τα πρώτα σκιρτήματα του Μινωικού πολιτισμού, του πρώτου μεγάλου πολιτισμού της Ευρώπης. Μνημειακός αντίλαλος αυτών των σκιρτημάτων είναι οι ανασκαμμένοι και μη πρωτομινωικοί ή προανακτορικοί οικισμοί, ιερά και νεκροταφεία με θολωτούς τάφους που επιχωριάζουν στον ορεινό όγκο και τους βόρειους πρόποδες των Αστερουσίων.
Τέλος, έως και σήμερα διασώζονται αρκετοί παραδοσιακοί οικισμοί, ιερές Μονές (διατηρητέα μνημεία), Βυζαντινές εκκλησίες και ανακηρυγμένοι αρχαιολογικοί χώροι, όπως Ασκληπιεία, το Ιερό Κορυφής (στον Κόφινα) και η Αριστοτελική Σχολή (το πρώτο Πανεπιστήμιο της Κρήτης).
Σημεία Θρησκευτικούς ενδιαφέροντος
Αν κάποιος επιθυμούσε να συνοψίσει τα χαρακτηριστικά του βουνού και των ανθρώπων του θα χρησιμοποιούσε τρία επίθετα: αρχέγονα, αυτάρκη και ιερά.
Ήδη, από τη Μινωική περίοδο, τα Αστερούσια Όρη αποτελούσαν τόπο έντονης λατρευτικής δραστηριότητας, ενώ κατά τα προχριστιανικά και μεταχριστιανικά χρόνια προσέλκυαν πλήθος πιστών που επισκέπτονταν την περιοχή για να προσευχηθούν. Μάλιστα, τα βουνά αυτά χαρακτηρίστηκαν ως το Άγιο Όρος της Κρήτης. Είναι ενδεικτικό πως σε συνέντευξή του ο Θάνος Μικρούτσικος -ο οποίος ήταν μέλος του Συνδέσμου Προστασίας των Αστερουσίων- είχε πει για την περιοχή: «Στα Αστερούσια συνομιλείς με τον Θεό!».
Η ιερότητα του χώρου που ξεκινά από την Πρωτομινωική εποχή με κορυφαίο το ιερό κορυφής του Κόφινα, συνεχίστηκε στους ιστορικούς Ελληνορωμαϊκούς χρόνους με μια σειρά Ασκληπιείων και στη βυζαντινή περίοδο με τον ασκητισμό, τον αναχωρητισμό και τους πρώτους ασκητές σε ευρωπαϊκό χώρο. Η σχέση αυτή με τον Θεό κορυφώθηκε κατά τη μεσαιωνική περίοδο, όταν οι Αντιρρητές θεολόγοι εγκαταστάθηκαν στα Αστερούσια, ίδρυσαν μοναστήρια και σχολεία, προσέφεραν τεράστιο εθνικό και θρησκευτικό έργο, διέσωσαν την Ορθοδοξία και την ελληνική συνείδηση των Κρητών και δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για την επόμενη περίοδο, εκείνη της Αναγέννησης. Στην ίδια ενότητα εντάχθηκε και η Νοερά Προσευχή που εμφανίστηκε στα Αστερούσια. Η Νοερά ή Καρδιακή Προσευχή, που αποτέλεσε την βάση της νηπτικής – μυστικής θεολογίας, έχει σκοπό να οδηγήσει το νου στην καρδιά και εν τέλει να επιτευχθεί η θέα του Ακτίστου Φωτός, της μόνης ενέργειας του Θεού, στην οποία ο άνθρωπος μπορεί να γίνει κοινωνός.
Τα πολύπτυχα βουνά με την πλούσια αλλά και σπάνια ενδημική και στενοενδημική πανίδα και χλωρίδα διαφυλάττουν μεγάλο αριθμό παραδόσεων, ηθών και εθίμων, πολλά εκ των οποίων έχουν αρχέγονες ρίζες ή αποτελούν επιβιώσεις της μινωικής και προχριστιανικής θρησκείας. Πιο ενδεικτικά παραδείγματα είναι η δεντρολατρεία του Κόφινα, τα ιερά ενύπνια στα Καπετανιανά και ο περισχοινισμός του οικισμού στους Παρανύμφους.
Με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης